ÖZET: Tıbbın tedavi olanakları ortalama insan ömrünü uzatmış ve bu durum yaşlı oranının yükselmesine neden olmuştur. Genellikle 65 yaş üzerindeki kişilerde ortaya çıkan bunama modern toplumlarda önemli bir sağlık sorunu olma yolundadır. Ne yazık ki bunamanın etkin bir tedavisi henüz yoktur. Bu yazıda bunamanın ne olduğunu ve bunamadan nasıl korunulacağını anlatmaya çalışacağım.

Tanım

Bunama, kişinin beyin fonksiyonlarındaki günlük yaşamı etkileyecek derecede azalmayı nitelendirmek için kullanılan genel bir deyimdir.

Bunama çok değişik klinik görünümler halinde ortaya çıkabilir. Aşağıdakilerden ikisinde belirgin bozulma varsa bunamadan şüphe duyulabilir;

• ·         Bellek
• ·         İletişim ve konuşma
• ·         Odaklanma ve dikkati sürdürme
• ·         Yargılama
• ·         Görsel algı

Bunama tipleri

                Bunama genellikle ilerleyici ya da geri dönüşümsüz bir rahatsızlıktır. Bunamaların %60-80’nini Alzheimer hastaları oluşturur. Bunamanın en büyük ikinci türü, felçler sonrasında ortaya çıkan vaskuler bunamalardır.

Bunun dışında bunamaya neden olan bir çok hastalık vardır. Huntington Hastalığı, Multiple Sklerozis, beyin enfeksiyonları, Parkinson, Pick Hastalığı bunlardan bazılarıdır.

Küçük bir oranda olsa da, bazı bunama tipleri tedavi edilebilir niteliktedir. Beyin tümörlerine, anemiye, kalp yetmezliğine, vitamin eksikliğine, aşırı alkol kullanımına, ilaçların yan etkilerine, depresyona ve tiroid bozukluklarına bağlı bunamalar uygun tedavilerle ortadan kalkabilir.

Yaşlanmayla birlikte beyin fonksiyonlarında bozulma olması olağan bir durumdur. Olağan yaşlılık belirtilerinin bunama olarak değerlendirilmesi ya da bunamanın olağan yaşlılık belirtisi olarak görülmesi mümkündür.

Bunamanın nedenleri

Bunamanın nedeni beyin hücrelerindeki dejenerasyon sonucu hücreler arasındaki iletişimin bozulmasıdır. Beyin hücrelerindeki dejenerasyon olasılığını artıran etkenler şu şekilde sıralanabilir;

Yaşlanma: Yaşlanma en büyük nedendir. Bunama genellikle 65 yaşından sonra başlar ve her beş yılda risk iki katına çıkar. 60-65 yaşlarında bunama oranı yaklaşık %5 iken, 65-70 yaşlarında bu oran %10 civarındadır. 80 yaş üzerinde risk %50’lere ulaşır. Bu veriler yeteri kadar yaşarsa, herkeste bunama ortaya çıkacağını göstermektedir.

Genetik: Birinci derecede akrabalarda bunama olması riski artırmaktadır. Birden fazla yakın akrabada bunama varsa risk daha da yükselmektedir.

Kafa travması: Kafa travmalarının Alzheimer Hastalığı riskini artırdığı bilinmektedir.

Kalp hastalıkları: Kalpten pompalanan kandaki besin ve oksijenin yaklaşık %20-25’i beyin tarafından kullanılmaktadır. Hipertansiyon, damar tıkanıklıkları, kalp yetmezliği, diyabet ya da kolesterol yüksekliği gibi beyne giden kan akımını azaltan rahatsızlıklar Alzheimer Hastalığı ya da vaskuler demans olasılığını artırmaktadır.

Klinik görünüm

         Bunamada kısa süreli bellekte bozulma olur. Hasta yeni olayları hatırlamakta zorluk çeker. Çanta ya da cüzdanını bulmakta zorlanır, hesabı ödemeyi unutur, yemek pişirirken sorunlar yaşar, randevuları karıştırır. Bunama çoğunlukla ilerleyicidir, hafif başlar, sinsice şiddetlenir ve zamanla düşünce, konuşma ve yargılama bozuklukları ortaya çıkar.

İnsan belleğinin normalden demansa kadar evreleri

1. Normal: Her kişinin bir bellek kapasitesi ve karakteri vardır. Bu genellikle birçok etkene bağlı olarak erişkinliğe kadar şekillenmiş olur. Normalde de unutkanlıklar olabilir ama normal olan unutkanlıklar kişisel belleğinin genel karakteri ile uyumludur.

2. Basit unutkanlık: Kişide eskisinden faklı olarak basit unutkanlıklar ortaya çıkmıştır. Ancak bu unutkanlığı açıklayacak; yoğunluk, stres, dikkatsizlik gibi nedenler vardır. Basit unutkanlıklar genellikle ilerleyici değildir.

3. Hafif Bellek Bozukluğu: Bellekle ilgili sorunlar ortaya çıkmaya başlamıştır, günlük yaşamda bazı zorluklara neden olmaktadır ancak yine de yaş dikkate alındığında normal kabul edilebilecek niteliktedir. Aynı anda birçok iş yapma yetisi azalmıştır, sorun çözme ve karar verme zorlaşmıştır, son konuşulanlar ya da olaylar unutulmaya başlanmıştır, öğrenme daha zor olmakta ve uzun sürmektedir. Hafif bellek bozukluğu evresi yaşa bağlı normal unutkanlık ile bunama arasında bir geçiş dönemi olarak kabul edilebilir ancak her zaman bunamaya dönüşeceği anlamına gelmez.

4. Bunama: Günlük yaşamı etkileyecek derecede unutkanlığın olduğu ve giderek kötüleştiği durumdur.

Bunamanın evreleri

            Bunama genellikle ilerleyicidir. Tanıdan sonra yaşam süresi 1-20 yıl, ortalama 6-10 yıl arasında değişebilir.

1. evre: Kişi unutkanlıktan yakınır. Bildiği bazı kelimeleri ya da eşyaların yerini hatırlayamadığından söz eder ama ailesi, arkadaşları ya da muayene eden doktorlar bir anormallik bulamaz.

2. evre: Aile ve arkadaşları hastanın zorluğunu fark etmeye başlar. Detaylı muayenede konsantrasyon ve bellek sorunları fark edilir. İsimleri hatırlamakta zorluk, yeni tanıştığı kişilerin adını hatırlayamama, okuduğunu unutma, eşyalarını kaybetme, planlama ve organize etmede güçlük gibi belirtiler ortaya çıkar.

3. evre: Bu evrede birçok alanda sorun başlamıştır. Yeni olayların unutulması, matematik işlemlerinin zihinden yapılamaması, faturaların ödenmesi, yemek organizasyonu, paranın idaresi gibi konularda zorluk, kendi geçmişini unutma, özellikle sosyal ortamlarda duygusallaşma ya da bu ortamlardan kaçınma gibi belirtiler görülür.

4. evre: Düşünce ve bellekte belirgin sorun vardır ve kişi günlük aktiviteleri için yardıma ihtiyaç duyar. Kendi adresini ya da telefon numarasını hatırlamakta zorluk yaşar, mezun olduğu okulu unutur. Zaman ve yer konusunda yanılgılara düşer. Daha kolay matematik işlemlerde bile zorlanır. Mevsime uygun elbise seçemez. Aileyle ilişkili bazı ayrıntıları unutmamış olabilir ve şahsi bakımını yapabilir.

5. evre: Unutkanlık giderek artar. Kişilikte değişmeler olmuştur, kişi artık günlük işlerini yardımsız yürütemiyordur. Etrafla olan biteni fark etme yetisi azalmıştır. Hasta ismini hatırlar ama geçmişini unutmaya başlamıştır. Tanıdık olanla olmayan ayırt edilebilir ama isimleri hatırlayamaz. Kendi başına giyinmeyi bile beceremez. Uyku düzeni, idrar ve gayta kontolü bozulur, temizliğini yapamaz. Kişilik belirgin değişmiş: şüphecilik, hezeyanlar, tekrarlayıcı hareketler ortaya çıkmıştır.

6. evre: Hastanın çevreye tepki verme, kelimeleri söylese bile diyalog kurma yetisi kaybolmuştur. Kaslarda sertleşme olabilir, yutma güçleşmiştir, yardımsız oturamaz, yiyemez.

Tanı

            Bunama tanısı koyduracak özgül bir test yoktur. Tanı, dikkatli alınmış bir öykü, fizik muayene ve laboratuar inceleme ile konur.

            Erken tanı önemlidir. Öncelikle, az bir oranda da olsa bazı bunamalar tedavi edilebilecek bir nedene bağlıdır. Bunların tespiti ve geri dönüşümsüz aşamaya gelmeden tedavisi mümkün olabilir. İkinci olarak, her ne kadar bunamanın kesin tedavisi yoksa da, uygun yaklaşımlarla hastalığın şiddetinin düşürülmesi ve yaşam kalitesinin yükseltilmesi mümkün olabilir. Üçüncüsü, sinsi bir seyir izlediğinden kişinin geri dönüşü olmayan önemli kararlar vermesinin engellenmesi şansı doğar.

            Kişide aşağıda sıralanan belirtiler varsa ve bu belirtiler, özellikle de zamanla kötüleşiyorsa bir uzmana başvurmakta yarar vardır.

1. Yaşamı etkileyecek derecede unutkanlık: Alzheimer Hastalığının en önemli belirtisi yeni öğrenilenlerin unutulmasıdır. Önemli tarih ve olayların unutulması, aynı şeyin tekrar tekrar sorulması, normalde kolayca yapılan eylemlerde not defterlerine ya da aile bireylerine güvenme gibi. Örneğin; isimlerin ve randevuların unutulup ancak sonradan hatırlanması.

2. Olayları planlama ve sorun çözme güçlükleri: Kişinin bir plana uyma, rakamlarla uğraşma, faturaları takip etme gibi her zaman kolayca başardığı eylemleri yerine getirmekte zorlanmaya başlamasıdır. Genellikle konsantre olmakta zorluk yaşanır ya da aynı iş eskisinden çok daha uzun sürede gerçekleştirilebilir.

3. Alışkın olunan günlük işleri yerine getirmekte zorlanma: Evde, işte ya da boş vakitlerde kolayca gerçekleştirilen eylemlerde zorluk yaşama. Her zaman gidilen yerleri bulmakta zorlanma, hep izlenen bir oyunun kurallarını unutma, bütçeyi denkleştirmede zorluk bunamanın erken belirtileri olabilir. Örneğin; fırını çalıştırmayı başaramama, televizyon kanallarını ayarlayamama.

4. Zaman ve yerle ilişkili şaşkınlık: Bazen nerede olunduğu ve zaman konusunda şaşkınlık yaşanması; günlerin, ayların, mevsimlerin sırasının karıştırılması.

5. Görsel algıda sorunlar: Mesafenin ayarlanması, renk ve tonların algılanmasında zorluk gibi görsel algı sorunları. Bazı olgularda ortaya çıkabilir. Kişi aynadaki görüntüsünü odada başka biri varmış gibi yorumlayabilir.

6. Konuşma, yazma ve kelime bulmada zorluk: Konuşmaya katılmakta ya da konuşmayı izlemekte zorluk. Bazen cümlenin ortasında takılıp kalınabilir ve cümlenin devamı gelmez. Cisimler yanlış adlandırılabilir ya da doğru kelime bulunamaz.

7. Eşyaları kaybetme: Eşyaların olağan yerlerine konmaması ve arandığında bulunamaması. Bazen de kayıplardan dolayı başkalarını hırsızlıkla suçlama.

8. Yargılamanın zayıflaması: Gereksiz yere fazla ödeme yapılması, öz bakımın bozulması, sık sık yanlış kararlar verilmesi.

9. İşten ve toplumsal aktivitelerden uzaklaşma: Sosyal aktivitelerden, işten, hobilerden, spordan uzak kalma. Tutulan takımın kadrosu sayılamaz, hobiler yapılamaz hale gelir.

10. Duygudurumda ve kişilikte değişiklikler: Şaşkınlık, korkaklık, endişeli, mutsuz, şüpheci olma şeklinde kişilik değişikliklerinin ortaya çıkması. Evde, işte ya da olağan ortamlarından uzaklaştıklarında kolayca üzülebilirler.

Tedavi

Bunamanın tedavisi nedene yöneliktir. Anemi, tiroid hastalıkları, vitamin yetersizlikleri, damar tıkanıklığı gibi bir neden bulunabiliyorsa tedavi edilir.

Bir nedene bağlı olmayan Alzheimer tipi bunamada süreci yavaşlatan ya da durduran bir tedavi yöntemi yoktur. Kullanılan ilaçlar belirtileri hafifletebilir.

Özellikle erken evre bunama olgularında mental egzersiz yapmanın yararlı olabileceğine yönelik görüşler vardır. Bunun dışında grup tedavileri ya da psikoterapinin bir yararı yoktur. Dönem dönem hastane tedavisi gerekebilir.

Göz, kulak muayenesi ve olası diğer bedensel hastalıkların izlenmesi önemlidir.

Korunma

         Bunamanın yaşlanma ya da genetik gibi nedenlerini engellemek mümkün değildir. Ancak bazı kurallara uymanın bazı bunama tiplerini engellemede yararlı olacağı düşünülmektedir.

         Fizik egzersiz: Düzenli spor, beyne giden oksijen ve kan miktarını artırdığı için bunamayı önlemede yararlı olabilir.

         Dengeli beslenme: Erken yaşlardan itibaren meyve, sebze, deniz ürünleri,  tahıl, zeytinyağı ağırlıklı dengeli beslenmenin yararlı olacağı düşünülmektedir.

         Tıbbi hastalıkların tedavisi: Kalp hastalıkları, diyabet, hipertansiyon, tiroid bozuklukları gibi tıbbi rahatsızlıkların düzenli tedavisi bunamadan korunmada önemlidir.

         Sosyal ve mental aktivite: Sosyal ilişkilerin devam ettirilmesi ve zihinsel aktivitelerin yoğunlaştırılması bunamadan koruyucu özellikler taşımaktadır

         Alkol ve sigara: Madde kullanım bozukluklarından kurtulmak yararlıdır.

Mart 2014

Ana Menü / Başa Dön